Памяць аб Фердынандзе Рушчыцу ў Беларусі
З нагоды 150-годдзя з дня нараджэння, ЮНЕСКА абвясціла 2020 год Годам Фердынанда Рушчыца. Выдатны польскі жывапісец, графік, малявальшчык, сцэнограф, педагог, суарганізатар факультэта прыгожых мастацтваў Універсітэта Стэфана Баторыя ў Вільні, грамадскі дзеяч. Творчасць гэтага вялікага мастака важна для культуры Польшчы, Беларусі і Літвы.
Па словах прафесара Беларускай акадэміі мастацтваў Яўгена Шунейка, Фердынанд Рушчыц – класік беларускай культуры і сапраўдны сімвал культурнага багацця, усёабдымнае спадчыны, якая з часам не губляе свайго інавацыйнага патэнцыялу.
На Малой Радзіме
Для нас Фердынанд Рушчыц – гэта перш за ўсё выбітны зямляк, які з’явіўся на свет у Багданава (былы Ашмянскі раён) 10 сьнежня 1870 г. У цяперашні час Багданава адміністрацыйна размешчаны ў Валожынскім раёне Мінскай вобласці. Багданава займаў асаблівае месца ў жыцці мастака, тут быў яго дом. Тут ён памёр.
Да 150-годдзя з дня нараджэння мастака ў храме святога Міхаіла Арханёла ў вёсцы Багданава праводзілася служба, на працягу многіх гадоў службы ў гадавіну дня нараджэння і смерці мастака былі традыцыяй. У храме знаходзіцца мемарыяльная дошка ў гонар Фердынанда Рушчыца і копія карціны мастака “Ля касцёла”.
У юбілейны год памяці Фердынанда Рушчыца Багданава наведалі дэлегацыі Польскага інстытута ў Мінску на чале з дырэктарам Цэзарым Карпінскім, Нацыянальнага музея выяўленчых мастацтваў Рэспублікі Беларусь у Мінску з генеральным дырэктарам інстытута Уладзімірам Пракапцовым і ўладамі Валожынскай вобласці з начальнікам упраўлення культуры райвыканкама Вінцэнтам Адамовічам. Ва ўрачыстасцях прыняла ўдзел і дэлегацыя Саюза палякаў Беларусі.
Фердынанд Рушчыц быў цесна звязаны са сваёй роднай вёскай, дзе да 1939 года размяшчаўся радавы маёнтак Рушчыцаў, а сам мастак у розныя перыяды жыцця спыняўся ў Багданава. Сваё радавое гняздо і прыхадскую царкву мастак увекавечыў у карцінах. Вобраз Багданава захаваў у сваіх фотаработах вядомы фатограф Ян Булхак. На аснове гэтых работ гэта бачанне Багданава атрымалі сучаснікі, так як сямейны маёнтак мастака не захаваўся да нашых дзён.
Фердынанд Рушчыц памёр у сваім радавым гняздзе 30 кастрычніка 1936 гады, ён быў пахаваны на парафіяльных могілках у Багданава. «Калі мне давядзецца з Вамі развітацца, пахавайце мяне, калі ласка, на каханай зямлі нашага Багданава каля ног дарагіх бацькоў», – напісаў мастак. Магілы сям’і Рушчыц знаходзяцца на на так званым Пагорку Рушчыцаў, месца, раней прызначаліся для членаў іх сям’і як месца пахавання. Тут першым на сямейных могілках пахаваны прадзед мастака, якога звалі таксама Фердынанд Рушчыц, тут жа пахаваныя жонка мастака і іншыя члены сям’і. Тут знаходзяцца 19 магіл сваякоў і людзей з блізкіх сваякоў сям’і Рушчыцаў.
На гэтым пагорку прайшла цырымонія ўшанавання памяці выдатнага суайчынніка з нагоды 150-годдзя з дня яго нараджэння. З памятнай прамовай у гонар мастака выступалі Цэзары Карпінскі і Уладзімір Пракапцоў. Яны заўважылі, што асоба Фердынанда Рушчыца аб’ядноўвае нашы народы. Дырэктар Польскага інстытута падкрэсліў, што Беларусь, Літва і Польшча лічаць яго сваім мастаком. Ён адзначыў, што ў гэтым няма нічога дзіўнага, так як працы Рушчыца – гэта наша агульная спадчына.
Затым удзельнікі ўрачыстасці ўсклалі кветкі і запалілі свечкі ля магілы Фердынанда Рушчыца і каля магіл іншых членаў сям’і. Было сумна бачыць абледзянелую ў той дзень зламаную драўляную лесвіцу, якая вядзе на могілкі Рушчыцаў, але, як запэўніў Вінцэнт Адамовіч, да вясны будуць новыя. У Багданава было створана мноства карцін мастака, у тым ліку «Зямля», «Млын», «Апошні снег», «Крэва», «Балада», «Дажынкі», «З берагоў Вілейкі», «Мінулае», «Стары дом», «Зімовая казка» і іншыя.
Святкаванне ў Мінску
Дзякуючы сумесным намаганням Польскага інстытута ў Мінску, Пасольства Рэспублікі Польшча ў Беларусі, беларускіх устаноў і культурных колаў былі арганізаваны мерапрыемствы, прысвечаныя памяці нашага славутага суайчынніка.
9 снежня 2020 года пасольства Рэспублікі Польшча ў Мінску сумесна з Польскім інстытутам ўрачыста прадставілі бюст Фердынанда Рушчыца аўтарства беларускага скульптара Валяр’яна Янушкевіча, які ў гонар мастака адкрыецца ў яго родным Багданава каля парафіяльны царквы. Зараз бюст выстаўлены ў пасольстве Польшчы. Аўтар бюста Валяр’ян Янушкевіч падкрэсліў, што ён вырабіў яго 20 гадоў таму з думкай, што калі-небудзь ён будзе ўсталяваны ў Багданава. Да задавальненню скульптара, яго праца хутка там з’явяцца. Варта адзначыць, што Валяр’ян Янушкевіч таксама з’яўляецца аўтарам помніка Адаму Міцкевічу ў Навагрудку і Лідзе.
Да юбілею пры падтрымцы Пасольства Рэспублікі Польшча ў Мінску у 2019 годзе выйшаў альбом “Фердынанд Рушчыц – грамадзянін Незалежнай” на польскай і беларускай мовах аўтарства Эльжбеты Інэўскай. Уступнае слова да чытачоў напісаў ўнук «аматора прыгажосці Крэсаў», таксама Фердынанд Рушчыц. Ён пісаў: «Я рады, што напярэдадні дня нараджэння майго дзеда выйшла публікацыя, якая пашырае дыскусію аб Фердынандзе Рушчыцу і раскрывае яго не толькі як мастака, але і як надзвычай таленавітага ілюстратара, сцэнографа, захопленага актывіста, удзельніка палітычнага жыцця і аніматара культурнага жыцця эпохі». Цікава, што ўнук мастака – мастацтвазнаўца, у 1995-2007 гадах ён быў дырэктарам Нацыянальнага музея ў Варшаве.
Артыкул для альбома пад назвай «Важнасць асобы і чым займаецца Фердынанд Рушчыца для сучаснасці», – пісаў праф. Яўген Шунейка. У ім ён падкрэсліў, што Рушчыц стаяў ля вытокаў маладых нацыянальных культур брацкіх народаў, якія лічаць яго сваім класікам. Гэта пра беларускую і літоўскую культуру. Мастацтвазнаўца таксама напісаў, што папулярызацыя яго творчасці і дзейнасці пачалася ў Беларусі толькі пасля 2000 года, а некалькі гадоў таму была запушчана ініцыятыва па аднаўленні радавога маёнтка сям’і Рушчыц ў Багданаве.
Напярэдадні юбілею, Нацыянальны музей выяўленчых мастацтваў Рэспублікі Беларусь у Мінску падрыхтаваў віртуальную выставу, прысвечаную Фердынанду Рушчыцу, якая ахоплівае яго жыццё і творчасць. Таксама на сайце Польскага інстытута ў Мінску можна ўбачыць фотавыставу, прымеркаваную да 150-годдзя з дня нараджэння Ф. Рушчыца пад назвай «Гняздо» – фота з сямейнага архіва артыста.
Таксама 9 снежня 2020 года у Нацыянальным музеі выяўленчых мастацтваў Рэспублікі Беларусь у рэжыме онлайн прайшла міжнародная навуковая канферэнцыя «Фердынанд Рушчыц ў кантэксце еўрапейскай культуры». Галоўпаштамт ў Мінску прадставіў канверт і марку, выпушчаныя спецыяльна з нагоды юбілею Рушчыца.
У Мінску знаходзіцца вуліца Фердынанда Рушчыца, а сам будучы мастак вучыўся ў Мінску ў гімназіі, якую скончыў з залатым медалём. Падчас вучобы ў школе ён наведваў урокі малявання, а яго настаўнікам быў выпускнік Пецярбургскай Акадэміі мастацтваў Кузьма Ермакоў.
Акадэмія ў Гродна
З нагоды 150-годдзя Фердынанда Рушчыца, 15 снежня 2020 года Гродна ў Гарадскім аддзяленні Саюза палякаў Беларусі прайшла акадэмія, прысвечаная жыццю і творчасці мастака. Лекцыю прачытаў Павел Каспшык, метадыст-кансультант, адпраўлены ORPEG ў Польскую школу ім. Стэфана Баторыя ў Гродне. Ён падрыхтаваў цікавую прэзентацыю з шматлікімі фотаздымкамі Рушчыца і яго сям’і, што змяшчае інфармацыю аб рознабаковай творчасці мастака. Дадаў заявы мастацтвазнаўцаў, а таксама журналістаў, не знаёмых з мастацтвам.
Каспшык таксама прадставіў альбом «Фердынанд Рушчыц – грамадзянін Незалежнай», пра які згадвалася вышэй. Ён адзначыў, што ў кнізе ўсебакова прадстаўлена постаць Рушчыца як ілюстратара, сцэнографа, прафесара і арганізатара культурнага жыцці Вільні ў міжваенны перыяд. Выданне багата ілюстравана, што з’яўляецца яго годнасцю. Аднак у ім адсутнічае жывапіс мастака, што можна растлумачыць тым, што ў часы Незалежнай, мастак ужо не займаўся жывапісам.
Павел Каспшык распавёў таксама пра наведванне радзімы Рушчыца дэлегацыяй Саюза палякаў Беларусі. Затым аўтар артыкула падзялілася сваімі разважаннямі пра творчасць выбітнага суайчынніка, карціны якога можна знайсці ў музеях Польшчы, у тым ліку ў Нацыянальным музеі ў Варшаве і Кракаве, у Вільні, у Мінску, у некалькіх музеях Расіі, у тым ліку ў найважнейшых мастацкіх музеях – у Траццякоўскай галерэі ў Маскве і Рускім музеі ў Санкт-Пецярбургу.
Разам з Паўлам мы задаваліся пытаннем, чаму Рушчыц перастаў пісаць карціны ва ўзросце 38 гадоў, хоць быў вялікім пейзажыстам. Так адбываецца з мастакамі, калі заканчваецца пэўны перыяд творчасці і наступаюць наступныя перыяды. Асабіста мне падабаюцца кучавыя аблокі на яго карцінах, якія па-ранейшаму прыгожыя на нашым небе, як і ў часы мастака. Ім захапляюцца палякі з Радзімы, у Кракаве, напрыклад, такіх воблакаў няма. Невыпадкова пленэры дзіцячых малюнкаў і жывапісу праходзяць у Багданаве пад дэвізам «Зямля і неба Фердынанда Рушчыца». Яшчэ мне падабаецца яго «Начны млын», дзе ёсць выдатная гульня святла. Яго прафесарам у Акадэміі мастацтваў у Санкт-Пецярбургу быў майстар месяцовага святла Архіп Куінджы, а таксама Іван Шышкін, абодва прафесара – майстры, калі справа тычыцца пейзажу. Рушчыцу пашанцавала з настаўнікамі.
Варта таксама захапляцца Фердынандам Рушчыцам за яго дзейнасць на адроджанай Радзіме. Ён змагаўся за гэта падчас польска-бальшавіцкай вайны. Ён ведаў, што такое нацыя без дзяржавы, таму што жыў у той час, калі польская нацыя знаходзілася ў палоне, таму ён працаваў для яе з такой энергіяй, радасцю і адданасцю. Ён з нуля стаў сузаснавальнікам факультэта прыгожых мастацтваў універсітэта ў Вільні, быў яго чатырохразовым дэканам. Ён пісаў пра помнікі Вільнюса і тлумачыў людзям важнасць захавання спадчыны. Ён быў членам мноства камітэтаў, створаных у Вільні. Хай цытата Мар’яна Маралоўскага з альбома Эльжбеты Інеўскай рэзюмуе яго працу: «Рушчыц быў адным з самых незвычайных сузор’яў на небасхіле нашага мастацтва і польскай жыцця. Яго характар дзівіць сваім духоўным багаццем, яго жыццё дзівіць выглядам нечаканых паваротаў і рашэнняў, яго творчасць і дзейнасць захапляюць іх чыста мастацкімі, агульначалавечымі і нацыянальнымі каштоўнасцямі».
Што далей
Добра, што ў юбілейны год ўспомнілі пра выдатнага суайчынніка, але гэтага мала. Рэканструкцыя рэзідэнцыі сям’і і стварэнне ў ёй музея або Міжнароднага культурнага цэнтра імя Фердынанда Рушчыца ў Багданаве ў будынку мясцовай мастацкай школы будзе годнай павагай памяці заслужанага мастака Польшчы, Беларусі і Літвы. І, напрыклад, павінна быць школа яго імя, як, напрыклад, гімназія ў Рудаміна ў Віленскім раёне, дзе таксама ёсць вуліца, названая яго імем.
Дзякуючы дзецям мастака, сыну Эдварду і дачцэ Яніне, а таксама ўнуку Фердынанду, захаваўся багаты сямейны архіў і дзённікі іх знакамітага продка. Фонд Nec Mergitur імя Фердынанда Рушчыца быў заснаваны ў Варшаве. Фонд супрацоўнічае з зацікаўленымі ўстановамі і людзьмі з беларускага боку, каб ушанаваць памяць нашага славутага земляка.
Ірэна Валуш
