У НАВАКОЛЬНЫМ ПЕЙЗАЖЫ УВАСОБІЎ СІМВАЛІЧНЫ ЗМЕСТ
Інтэрв’ю з Фердынандам Богданам Рушчыцам, гісторыкам мастацтва, унукам праф. Фердынанда Рушчыца.
Як бы вы апісалі свайго дзеда Фердынанда Рушчыца?
Фердынанд Рушчыц, несумненна, быў адным з найвыбітнейшых польскіх жывапісцаў на мяжы ХІХ і ХХ стагоддзяў. Варта акрэсліць, кім былі яго бацькі. Бацька Эдвард быў палякам, а маці – Альвіна, з сям’і Мунк, была сапраўднай датчанкай. Гэта важна, таму што мой дзед нарадзіўся ў 1870 годзе на тэрыторыі Расійскай імперыі, і было шмат пытанняў пра яго нацыянальнасць: чаму ён быў палякам, а не беларусам, рускім ці датчанінам. Думаю, трэба адзначыць, што ён адчуваў сябе палякам. Ён паходзіў з сям’і з дакументальна зафіксаванымі вялікімі шляхецкімі традыцыямі аж з 16 стагоддзя. Ён быў палякам, хаця нарадзіўся ў цяжкія для польскасці часы, і ён падкрэсліваў гэту сваю польскасць.
Месца, дзе ён нарадзіўся, адыграла асаблівую ролю ў жыцці Фердынанда Рушчыца …
Казаць пра гэта вельмі проста, бо ўсе дакументы ўтрымліваюць звесткі, што ён нарадзіўся ў Багданаве, месцы, размешчаным недалёка ад Ашмяны і Гальшанаў. Ён нарадзіўся ў раёнах, пацярпелых ад рэпрэсій пасля Студзеньскага паўстання. Бацькі мусілі пакінуць Багданаў – маёмасць, набытую дзедам у 1836 г., і адправіцца ў Ліепаю. Чаму менавіта туды? Таму што ў Ліепаі сустрэліся яго бацькі. Толькі на мяжы 1880-х і 90-х гадоў XIX стагоддзя, калі рэпрэсіі пасля паўстання сціхлі, яны маглі вярнуцца ў Багданаў. Гэта супала з перыядам, калі мой дзед скончыў Пецярбургскую акадэмію выяўленчых мастацтваў. Аднак узнікае пэўнае сумненне наконт праўдзівасці інфармацыі пра месца нараджэння майго дзеда, пра якую я казаў у год 150-годдзя гэтай падзеі. Маёнтак у перыяд пасля паўстання апусташаўся і разбураўся. Здаецца малаверагодным, што ў снежні 1870 г. маладая сям’я адправілася туды яшчэ да нараджэння сына. Я лічу, што Багданаў з’яўляецца больш верагодным у дакументах з-за царскага закона, паводле якога спадкаберца ўладальніка маёмасці (а Фердынанд быў адзіным сынам) павінен быў нарадзіцца на сваёй уласнай зямлі, каб яе потым не канфіскавалі. Гэты тэзіс яшчэ не даказаны, але я працую над яго даследаваннем. Затое няма сумнення, што Фердынанд Рушчыц памёр у Багданаве ў 1936 годзе і быў там пахаваны.
Якой была яго адукацыя, якая таксама праходзіла ў цяжкія для палякаў часы?
Першапачатковую адукацыю ён атрымліваў дома ў Багданаве. Потым пачаў вучыцца ў класічнай гімназіі ў Мінску, якую скончыў з залатым медалём, і ў гэты час там вучылася шмат такіх палякаў, як ён. Бацькі хацелі, каб сын меў пэўную прафесію, таму было вырашана пачаць вучобу ў Пецярбургскім універсітэце, дзе ён павінен быў вучыцца на юрыста.
Аднак яго дух і думкі накіроўваліся ў Акадэмію выяўленчых мастацтваў, дзе ён упершыню пачаў наведваць лекцыі як вольны слухач, а ў 1892 г. пачаў вывучаць жывапіс пад кіраўніцтвам Івана Шышкіна, вядомага рускага жывапісца-рэаліста, а праз некалькі гадоў пераехаў у майстэрню мастака-мадэрніста Архіпа Куінджы, з якім стварыў дыпломную працу. Малюнкі і дакументы паказваюць, што малады чалавек, якому было дзесяць ці крыху больш гадоў, ужо валодаў талентам. Гэтага засталося мала, але дазваляе казаць, што дух мастацтва ў ім ужо драмаў.
У тыя часы таленавітыя маладыя людзі, у залежнасці ад таго, адкуль яны, ехалі вучыцца ў Вену, Мюнхен ці Парыж, а для тых, хто нарадзіўся ў Расійскай імперыі, самым простым спосабам было вучыцца ў Санкт-Пецярбургу.Так атрымалася і з маім дзедам. Падчас гэтых заняткаў, ён падарожнічаў, пісаў лісты і вёў свой Дзённік. У гады вучобы пад кіраўніцтвам Івана Шышкіна неаднаразова наведваў Крым, што натхняла яго назіраць за святлом, колерам, архітэктурай, і гэты малады чалавек вучыўся маляваць на аснове канкрэтнай карціны пад адкрытым небам. Затым ён пачаў пераводзіць свой досвед і погляд на прыроду ў сімвалічны змест, які пазней дамінаваў у яго творчасці. Аднак, як жывапісец, ён пакінуў пасля сябе няшмат. Ніхто гэтага цалкам не падлічыў, але, думаю, што стварыў больш за 200 алейных карцін. Для параўнання, Яцэк Мальчэўскі стварыў 3 ці 4 тысячы карцін.
Якая спадчына Фердынанда Рушчыца? Ці гэта толькі карціны?
Пасля вяртання ў Багданаў мой дзед вельмі інтэнсіўна працаваў, займаўся творчасцю, але ў той жа час імкнуўся падзяліцца сваім талентам і ўменнем. Калі ў 1904 г. была адноўлена Варшаўская школа выяўленчых мастацтваў, ён стаў адным з першых чатырох прафесараў, разам з Конрадам Кжыжаноўскім, Каралем Ціхім і Ксаверыем Дунікоўскім. Гэта была вельмі моцная група, якая пачала сістэматычна выхоўваць маладых мастакоў ў Варшаве. У тыя часы, аднак, гэта быў правінцыйны горад у параўнанні з Кракавам. У 1907 г., пасля смерці Яна Станіслаўскага, Фердынанду Рушчыцу прапанавалі ўзначаліць факультэт пейзажнага жывапісу Акадэміі выяўленчых мастацтваў у Кракаве спадзяючыся, што ён прабудзе там даўжэй, але ўсё было інакш. Ён быў вельмі чулым чалавекам, а ў Кракаве ён сустракаўся з інтрыгамі, былі таксама дуэлі. Ён вырашыў, што такая атмасфера не спрыяе яго працы. Таму ён пераехаў у Вільню. У той час ён яшчэ не быў звязаны з гэтым горадам, але палюбіў яго з самага першага моманту. Ёсць тры кватэры: адна ў Зарэччы, другая ва ўніверсітэце і трэцяя – на Замкавай вуліцы, дзе ён жыў раней. Вільня была горадам, які падвяргаўся рэпрэсіям нават пасля 1905 года, але ў ім былі гіганцкія традыцыі, якія натхнялі майго дзеда ў дзейнасці. Пазней ён пачаў дзяліць час паміж сям’ёй і працай у горадзе – ў Вільні не было ніводнай мастацкай з’явы, з якой не быў бы звязаны мой дзед.
Потым настаў 1918 год, які быў зусім не мірным ні ў Вільні, ні ў Багданаве. У красавіку 1919 г. мой дзед паехаў у Вільню, па дарозе сустрэў войскі Беліны-Пражмоўскага, што было для яго вялікім вопытам. Павінна было прайсці яшчэ шмат часу, пакуль Вільня і Віленшчына далучыліся да Польшчы. Ён вельмі актыўна ўдзельнічаў у арганізацыі факультэта выяўленчых мастацтваў Універсітэта Стэфана Баторыя, і мы смела можам назваць дзеда яго стваральнікам. У 1920 г. ён уступіў у так званую Добраахвотніцкую армію і ў форме Войска Польскага ездзіў і маляваў месцы, якія маглі быць разбураны ці знішчаны.
Мастак крыху эгаіст, а ён спрабаваў падзяліць і падтрымаць Польшчу, якая імкнулалася да незалежнасці. Ён таксама ладзіў выставы. У Парыжы ён арганізаваў вялікую выставу польскага мастацтва, каб паказаць на Захадзе, што палякі таксама маюць выдатных мастакоў і мастацтва. Выстава мела вялікі поспех, і за ўклад у развіццё польска-французскіх адносін ён стаў Кавалерам ордэна Ганаровага легіёна.
Якія работы Фердынанда Рушчыца вы лічыце найбольш важнымі?
Мы размаўляем у Нацыянальным музеі ў Варшаве, дзе знаходзіцца самая вялікая калекцыя твораў Рушчыца. Самай вядомай, флагманскай карцінай, несумненна, з’яўляецца “Зямля” – карціна, створаная ў 1898 годзе, якая сімвалізуе барацьбу чалавека з зямлёй, пра якую даследчыкі мастацтва могуць шмат расказаць. З іншага боку, я асабіста больш сімпатыі аддаю карціне, якая ў цяперашні час знаходзіцца ў Музеі мастацтваў у Вільні, – “Nec Mergitur” (1905). На ёй намаляваны карабель, што плыве па бурнай вадзе, сімвалізуючы лёс польскасці, якая ніколі не патоне, нягледзячы на буру. На мой погляд, гэта самая наватарская карціна ў творчасці майго дзеда, а таксама самая цікавая, калі гаворка ідзе пра колеры.
Памятаю, бацька паказваў мне, дзе сядзеў дзед і маляваў “Зямлю”. Для яго навакольны пейзаж, будынкі, лес і аблокі былі натхненнем. Пазней ён творча апрацоўваў ўсё гэта ў залежнасці ад таго, што хацеў сказаць альбо перадаць. Часта гэта быў пейзаж Віленшчыны, Багданава … Я бываў там шмат разоў і павінен прызнаць, што нідзе ў свеце няма такіх хмар, як на Віленшчыне. Яны не заўсёды знаходзяцца ў небе, але пасля таго, як іх убачыш, надоўга застаюцца ў памяці.
Размаўляў Себасцьян Зялёнка
