Легенда аб ветразным караблі
Сярод апавяданняў Генрыка Сянкевіча, напісаных для «ўзняцця духу», несумненна вылучаецца «Легенда аб ветразным караблі», якая расказвае пра лёс карабля «Пурпуру», які тануў з-за гонару каманды, але пасля фінальнага падзення на дно, экіпаж ўсвядоміў свае памылкі, і, па словах аўтара:
(…) гэтыя напаўмёртвыя задрыжалі, усе кінуліся ўніз і пачалі працаваць.
І працавалі яны з раніцы да ночы, з цяжкасцю і ў поце твару, жадаючы кампенсаваць былую бяздзейнасць і слепату …
Прынята лічыць, што адна з самых вядомых карцін Фердынанда Рушчыца, Nec Mergitur, якая знаходзіцца ў Віленскім мастацкім музеі, з’яўляецца спасылкай менавіта да гэтага тэксту польскага лаўрэата Нобелеўскай прэміі, таму карціне часта прысуджаецца другі тытул «Легенда аб ветразным караблі». Так апісваў яе сам мастак у пачатковы перыяд сваёй творчасці, у яго запісах згадваецца таксама назва «Пурпуру» – назва карабля Сянкевіча. На жаль, ні ў запісах мастака, ні ў яго перапісцы, ні ў якіх-небудзь іншых крыніцах не было знойдзена інфармацыі, калі Фердынанд Рушчыц канчаткова вызначыўся з назвай карціны. Годам, якія паставіў кропку ў гэтым пытанні, лічыцца 1906, бо, калі карціна была ўпершыню паказаная шырокай публіцы на II выставе «Мастацтва» ў салоне «Сецэсіон» у Вене, яна ўжо атрымала тую назву, пад якой вядомая цяпер.
Паводле анекдота, назва можа быць нават выпадковай, кажуць, што яшчэ ў 1905 годзе, калі мастак паказваў свае няскончаныя працы сябрам і знаёмым, яны ўсё яшчэ абмяркоўвалі найбольш адпаведную назву. Нібыта пісьменнік Тадэвуш Жук-Скаршевски, аглядаючы восенню 1904 года яшчэ ня скончаны твор, ахрысціў малюнак фразай на лацінскай мове. Назва, пад якой карціна сёння вядомая, з’яўляецца фрагментам лацінскага дэвізу Парыжа «fluctuat nec mergitur», гэта значыць «хваля кідае яго, але ён не тоне». Фраза прама апісвае сітуацыю, паказаную мастаком, і ў той жа час можа быць зразумета як своеасаблівае прароцтва для Польшчы.
Адкуль узялося такое тлумачэнне? Фердынанд Рушчыц ствараў свае творы ў гады вялікіх палітычных узрушэнняў не толькі ў Польшчы, але і ва ўсім свеце – у 1904-1905 гадах. Таму многія даследчыкі мяркуюць, што на стварэнне твору паўплывалі актуальныя на той момант палітычныя падзеі: руска-японская вайна, якая скончылася паразай Расеі, а па ўсёй краіне ўзнікалі рэвалюцыйныя настроі. Што, несумненна, таксама ўсяляла надзею на атрыманне незалежнасці. Прымаючы пад увагу гэтую інтэрпрэтацыю, карціна адлюстроўвала б сімвалічнае становішча Польшчы – карабель, разнерваваны штармамі гісторыі.
Карабель як сімвал Радзімы – адзін з найстарэйшых у еўрапейскай культуры. Ён з’яўляецца ўжо ў літаратуры Старажытнага Рыма, у чатырнаццатай песні Гарацыя, дзе ён параўноўвае Рым з караблём, які адпраўляецца ў адкрытае мора, нягледзячы на разбурэння. Сіла нефа ў бясстрашнай камандзе, якая ведае, што павінна зрабіць яшчэ адно намаганне.
Яшчэ адну згадку можна знайсці ў польскай літаратуры ці ў знакамітых «Сеймавыя казаннях» Скаргі. Там таксама радзіма параўноваецца да карабля ў моры, але розніца ў тым, што каманда не столькі яго сіла, колькі яго слабасць. Яны не ўмеюць бескарысліва працаваць на карысць Радзімы і патрабуюць аплаты за сваю працу.
Матыў «радзіма-карабель», у сваю чаргу, атрымаў найбольш поўнае ўвасабленне ў працы Міцкевіча ў «Кнігах польскага паломніцтва». Традыцыйная старажытная алегорыя тут была пашырана і зменена за кошт выкарыстання біблейскіх элементаў. Вобраз створаны за кошт элементаў, характэрных для тэмы «Радзіма-карабель»: бурнае мора, карабель, рулявы, компас, пагоня карабля за берагам – але тут змяніліся і яны. Прадстаўлены лёс не аднаго карабля, а некалькіх. Беспарадак і бунт – тыповыя прычыны марской катастрофы (топас «карабля, які тоне») – закранаюць не карабель-радзіму, а «вялікія ваенныя караблі”. Яны становяцца як бы прыкладам папярэджання супраць няправільнага шляху.
І такім чынам добра відаць, у якім ідэалагічным кірунку вытрыманая гісторыя Сянкевіча і змест карціны, якая так чыталася амаль з самага пачатку.
Адзін з першых рэцэнзентаў, Тадэвуш Рытэр, пісаў наступнае:
«[…] Фердынанд Рушчыц, у рэшце, самы цікавы з «вельмі шматспадзеўных». Некалькі гадоў таму ён выставіў сваю класічную «Зямлю» у тым жа Сецэсіоне. У гэтым годзе пра «працягу» гаворкі не вядзецца – толькі Рушчыц зусім новы […] аўтар вялікай карціны – «Nec mergitur». Гэта не вялікі сімвал, як «Зямля», а алегорыя. «Зямля» ўразіла, як моцны пах; гэты сімвалізм разумеўся не толькі мозгам, але і органамі пачуццяў. «Nec mergitur» – менш за «рэальная» прывязка. Пераможны карабель у бушуючым моры. […] Спакойна цячэ […] як … Польшча ».
Але, магчыма, гэта не адзінае магчымае прачытанне гэтага малюнка. Варта звярнуцца да самой працы. Карціна амаль квадратная (вышыня 204 см, шырыня 221). Мы маем справу з працай, якая адначасова з’яўляецца марской карцінай і накцюрнам – на ёй намалявана мора ноччу. Няроўныя хвалі запаўняюць кампазіцыю больш чым на палову яе вышыні. Глядач павінен глядзець на карабель не толькі ззаду, але і знізу, з перспектывы ўзроўню вады. Над хвалямі і караблём цёмна-сіняе неба, пакрытае зоркамі. Зоркі, намаляваныя малюсенькімі плямкамі сіняга, белага, жоўтага і нават чырвонага колераў, здаюцца мігатлівымі і круцельнымі. У правым верхнім куце малюнка высока на хвалі падымаецца паруснік.
Глядзім на карабель трохі знізу, што вырабляе ўражанне манументальнасці. Яе паглыбляе апраўленне – карабель не змяшчаецца цалкам на палатне, мы бачым яго толькі да сярэдзіны мачтаў. Паруснік выдаляецца ад гледача: бачныя яго корму і правы борт. Напрамак руху пазначана лініяй марской пены ззаду карабля, якая перасякае хвалі па дыяганалі ў ніжні левы кут. Карма асвятляецца трыма ліхтарамі, размешчанымі на яе верхнім краі. Паверхня кармы скульптурная, па форме нагадвае арганічныя формы. Усе пераліваецца жоўтымі, карычневымі, чырвонымі, сінімі і белымі плямамі. На борце карабля ёсць шэраг маленькіх акенцаў, падпаленых чырвоным.
Над корпусам падымаюцца па ветры чырвоныя, вышытыя золатам ветразі. Жоўтыя агні і чырвоныя ветразі адлюстроўваюцца ў хвалях справа і ззаду ад парусніка, месцамі афарбоўваючы іх. Цёплыя адценні адлюстраванняў моцна кантрастуюць з цёмна-сінім, амаль чорным морам з акцэнтамі сіняга, пурпурнага і белага колераў і небам у аналагічнай каляровай гаме. Асвятленне карабля, інтэнсіўныя каляровыя кантрасты, перабольшаныя прыродныя з’явы і адсутнасць чалавека надаюць карціне аўру нерэальнасці, пра якую мастак так клапаціўся. Паруснік больш нагадвае казачны карабель-прывід, чым сапраўдны карабель.
Варта спаслацца на тэкст Ежы Рэмера 1927 года:
«Забудзем на імгненне, што яна была напісана ў самыя цяжкія часы палітычнага палону […] У гэтай кампазіцыі […] мы знаходзім зрокава-містычныя патэнцыі, якія рэдка сустракаюцца ў польскім жывапісу».
Гледзячы на самую вядомую карціну Рушчыца, варта задумацца пра тое, што твор можна прачытаць значна шырэй. Карабель – гэта не толькі сімвал лёсу Радзімы. Барацьба карабля з морам становіцца сімвалам чалавечага лёсу, якая складаецца ў пастаяннай барацьбе з нягодамі. У рэшце рэшт, на караблі няма нацыянальных сімвалаў, што дазваляе нам чытаць яго ўтрыманне ў больш агульным плане. Мастак надаў карціне казачную аўру. Як і ў яго самым вядомым творы «Зямля», мы бачым чалавечую працу не столькі ў баі, колькі ў працы. Такім чынам, ён становіцца амаль сінтэзам рамантычнага бачання незалежнасці з пазітывісцкім бачаннем работы ў аснове.
